Σαν συνέχεια προηγούμενου άρθρου μου με τίτλο "Διάσωση του Ιονίου Πανεπιστημίου και του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων" και κατόπι από σχολιασμό του από αναγνώστες έγινε η συγγραφή του παρόντος άρθρου με σκοπό την ανάπτυξη διαλόγου σχετικά με το μέλλον των τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων των Ιόνιων νησιών. Η προσπάθεια δεν έχει την λογική της αντιπαράθεσης, αλλά της παρουσίασης διαφορετικών απόψεων.
Τις τελευταίες ημέρες έχει τεθεί επί τάπητος το θέμα της αναδιάθρωσης της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε επίπεδο ιδρυμάτων. Σαν προβλήματα τίθενται η αλληλοεπικάλυψη αντικειμένων, η διασπορά τμημάτων σε πόλεις και κωμοπόλεις ανά την επικράτεια και ο μεγάλος αριθμός ιδρυμάτων (24 ΑΕΙ και 16 ΤΕΙ). Προτείνονται καταργήσεις τμημάτων και συγχωνεύσεις ιδρυμάτων με σκοπό την ορθολογικότερη λειτουργία της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
Παρακάτω αναλύονται τα θέματα της διασποράς των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και των πιθανών συνενώσεων σε σχέση πάντοτε με τα Ιόνια νησιά.
1. Διασπορά τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Είναι αληθές ότι η δημιουργία των περισσοτέρων ΑΕΙ και ΤΕΙ μετά την μεταπολίτευση σχετίστηκε με ικανοποίηση μικροπολιτικών και τοπικιστικών αξιώσεων. Το βασικό ερώτημα όμως είναι εάν η διασπορά τόσο των ΑΕΙ και ΤΕΙ όσο και των τμημάτων καθενός από αυτά στην επικράτεια είναι κάτι καλό ή κακό. Ο βαθμός διασποράς της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης κυμαίνεται μεταξύ δύο άκρων: της απόλυτης συγκέντρωσης σε μία πόλη (μικρός) και της απόλυτης διασποράς ανά την επικράτεια, ένα τμήμα δηλαδή ανά πόλη ή κωμόπολη (μεγάλος). Το ζητούμενο λοιπόν είναι να προσδιοριστεί ποιός είναι ο βαθμός διασποράς που αποφέρει το μέγιστο θετικό αποτέλεσμα στην κοινωνία.
Η τριτοβάθμια εκπαίδευση αποφέρει κοινωνικό αποτέλεσμα με δύο τρόπους: (α) αμέσως μέσω της εκπαίδευσης μελών του κοινωνικού συνόλου και (β) εμμέσως μέσω της επίδρασης που έχουν τα τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα στο κοινωνικό σύνολο που τα περιστοιχίζει, στην πόλη που τα φιλοξενεί δηλαδή. Όσο μειώνεται ο βαθμός διασποράς τόσο μειώνεται ο αριθμός των πόλεων που φιλοξενούν τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα και τόσο αυξάνεται η συγκέντρωση τμημάτων, καθηγητών, ερευνητών και φοιτητών σε αυτές που τα φιλοξενούν.
Η αύξηση της συγκέντρωσης τμημάτων και φοιτητών σε μία πόλη έχει ένα θετικό αποτέλεσμα στην εκπαίδευση των φοιτητών καθώς υπάρχουν περισσότερες ευκαιρίες μάθησης και κοινωνικής επαφής γιά αυτούς. Η σχέση αυτή όμως σίγουρα δεν είναι γραμμική, είναι τουλάχιστον ασυμπωτική. Το πιθανότερο είναι ότι υπάρχει μία συγκέντρωση τμημάτων και φοιτητών η οποία έχει την βέλτιστη επίδραση στο κοινωνικό αποτέλεσμα (περίπτωση α), οποιαδήποτε παρέκκλιση από την τιμή αυτή (αύξηση ή μείωση της συγκέντρωσης) θα έχει αρνητικές επιπτώσεις σε αυτό. Κατά ανάλογο τρόπο μπορεί κανείς να εικάσει ότι η διασπορά των τμημάτων και φοιτητών έχει μία τιμή η οποία αποφέρει το βέλτιστο έμμεσο κοινωνικό αποτέλεσμα (περίπτωση β). Η απόλυτη διασπορά δεν μπορεί να έχει τα αναμενόμενα από την πρώτη ματιά θετικά αποτελέσματα, καθώς γιά να επιτευχθεί ένα ικανοποιητικό κοινωνικό αποτέλεσμα σε μία πανεπιστημιακή πόλη μάλλον απαιτείται μία "κρίσιμη μάζα" τμημάτων, πανεπιστημιακών και φοιτητών.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το μέγιστο συνολικά κοινωνικό αποτέλεσμα από την παρουσία των τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στην χώρα επιτυγχάνεται σε ένα ενδιάμεσο βαθμό διασποράς, ο οποίος όμως δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Επίσης προκύπτει ότι γιά να υπάρχει το μέγιστο ώφελος σε μία πόλη απαιτείται ένας ελάχιστος αριθμός τμημάτων και φοιτητών, μία "κρίσιμη μάζα". Αυτό όμως που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής είναι ότι η συγκέντρωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε ένα μικρό αριθμό πόλεων θα μετατρέψει αυτές σε προνομοιούχες, θα στερήσει από τις υπόλοιπες, σε ένα μεγάλο βαθμό, το κοινωνικό αποτέλεσμα και θα ενισχύσει το συγκεντρωτικό σύστημα της χώρας μεταλάσσοντάς το από μονοκεντρικό σε ολιγοκεντρικό.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στις ΗΠΑ, οι οποίες διαθέτουν ένα εξαιρετικό τριτοβάθμιο εκπαιδευτικό σύστημα, υπάρχει σημαντική διασπορά των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων όχι μόνο σε ομοσπονδιακό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο πολιτειών. Στην Καλιφόρνια των 37 εκατομμυρίων κατοίκων το μεν University of California, το οποίο έχει 220.000 φοιτητές, διασπείρεται σε δέκα πόλεις, το δε California State University σε 23. Βέβαια λόγω του μεγάλου αριθμού φοιτητών κάθε ένα από τα δέκα campus του University of California αποτελεί από μόνο του ένα μεγάλο πανεπιστήμιο γιά τα Ελληνικά δεδομένα.
Στο νησιωτικό σύμπλεγα της Χαβάης, το οποίο αποτελεί και την ομώνυμη πολιτεία με πληθυσμό σχεδόν ενάμυσι εκατομμυρίου υπάρχει ένα κρατικό πανεπιστήμιο το University of Hawaii. Το πανεπιστήμιο αυτό δεν έχει τμήματα μόνο στο νησί Οάχου του ενός εκατομμυρίου κατοίκων, αλλά και στα νησιά Χαβάη (πληθυσμός 185.000) με περίπου 4.000 φοιτητές, Μαούι (πληθυσμός 144.000) με τρία τμήματα και Καουάϊ (πληθυσμός 67.000).
Πως λοιπόν θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένα επιτυχές ΑΕΙ διεσπαρμένο στα Ιόνια νησιά; Σίγουρα η ύπαρξη δύο ή τριών τμημάτων ανά νησί φαίνεται να είναι ίσως προβληματική με την έννοια της δυσκολίας της κινητικότητας των καθηγητών και της ανάγκης ύπαρξης περισσοτέρων εργαστηρίων και βιβλιοθηκών. Μία συνολική όμως αναδιάρθρωση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης θα μπορούσε να προβλέπει και μία ανακατανομή τμημάτων μέσα στο ευρύτερο Ιόνιο Πανεπιστήμιο με συγκέντρωση συναφών τμημάτων ανά νησί και την δημιουργία μίας ή περισσοτέρων σχολών ανά νησί. Ακόμη θα μπορούσε να γίνει μεταφορά μερικών τμημάτων από υδροκεφαλικά πανεπιστήμια σε αυτό του Ιονίου ή και να δημιουργηθούν νέα τμήματα που να ανταποκρίνονται στις πραγματικές σύγχρονες απαιτήσεις, όπως ανώτατης σχολής τουριστικών σπουδών.
2. Συνένωση τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Η συνένωση τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων μπορεί να διακριθεί σε τρεις περιπτώσεις: (α) συνένωση δύο μεγάλων, (β) συνένωση δύο ή περισσοτερών μικρών και (γ) συνένωση ενός μεγάλου και ενός ή περισσοτέρων μικρών. Η συνένωση δύο μεγάλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων φαίνεται να έχει ένα θετικό αποτέλεσμα όταν αυτά βρίσκονται στην ίδια πόλη καθώς θα είναι δυνατή η εξοικονόμηση πόρων, αλλά και η καλύτερη διαχείριση των υπαρχόντων, αλλά και ένα αρνητικό αποτέλεσμα καθώς πιθανώς θα μειώσει την ευελιξία των ιδρυμάτων. Η συνένωση μικρών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων θα έχει θετικά αποτελέσματα γιά τους ίδιους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω. Η συνένωση ενός μεγάλου και ενός η περισσοτέρων μικρών τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τα οποία δεν βρίσκονται στην ίδια πόλη έχει σαφώς πλεονεκτήματα τα οποία σχετίζονται με την καλύτερη στήριξη των μικρών ιδρυμάτων με χρήση των πόρων του μεγαλύτερου, αλλά και με αύξηση των ευκαιριών συνεργασίας μεταξύ ενός μεγάλου πλέον αριθμού τμημάτων. Η παραπάνω πρακτική θα είχε θετικά συνολικά αποτελέσματα σε μία χώρα η οποία εδράζεται σε ένα αποκεντρωμένο σύστημα, όπως γιά παράδειγμα οι ΗΠΑ και η Ισπανία. Στην συγκεντρωτική Ελλάδα όμως στην οποία κυριαρχεί η έννοια της Αθήνας και της επαρχίας, δηλαδή του "κέντρου" και της "περιφέρειας", η συνένωση ενός μεγάλου τριτοβάθμιου εκπαιδευτικού ιδρύματος με μικρά ενέχει έναν μεγάλο κίνδυνο: τον υδροκεφαλισμό με ενδυνάμωση του "κέντρου" και αποδυνάμωση της "περιφέρειας".
Στην περίπτωση λοιπόν του Ιόνιου Πανεπιστημίου, θα ήταν από μία πλευρά λογικό να ενωθεί με το πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και με αυτό του Αγρινίου (Δυτικής Ελλάδας) και να δημιουργηθεί ένα νέο ισχυρότερο πανεπιστημιακό ίδρυμα. Μία τέτοια πρακτική ενέχει δύο κινδύνους, ο ένας από αυτούς περιγράφεται στην παράγραφο (3), ο δεύτερος είναι ότι το νέο πανεπιστημιακό ίδρυμα θα έχει μία ισχυρή βάση στα Γιάννενα και ασθενέστερα σημεία παρουσίας στην Κέρκυρα και στο Αγρίνιο. Αμέσως λοιπόν δημιουργείται η έννοια του "κέντρου" και της "περιφέρειας". Με δεδομένη την Ελληνική λογική και τον τρόπο λειτουργίας του Ελληνικού κράτους το πιθανότερο είναι ότι από τα συναφή τμήματα θα παραμείνουν σε λειτουργία αυτά των Ιωαννίνων και θα κλείσουν αυτά της Κέρκυρας (Ιστορίας και Πληροφορικής). Με την πάροδο του χρόνου η οποιαδήποτε ανάπτυξη του νέου αυτού πανεπιστημίου θα είναι εστιασμένη στα Γιάννενα περισσότερο, λιγώτερο στο Αγρίνιο και πολύ λίγο στην νησιωτική Κέρκυρα.
3. Αναγκαιότητα διατήρησης τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Στην πρώτη παράγραφο αναφέρθηκε το κοινωνικό αποτέλεσμα μέσω της επίδρασης που έχουν τα τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα στο κοινωνικό σύνολο που τα περιστοιχίζει, στην πόλη που τα φιλοξενεί δηλαδή. Στις ηπειρωτικές περιοχές υπάρχει μία γεωγραφική, πολιτιστική, οικονομική και κοινωνική συνέχεια η οποία μεταφράζεται σε μία ελευθερία μετακίνησης ατόμων, ιδεών, κεφαλαίων και επιχειρήσεων από μία περιοχή ή πόλη σε μία άλλη γειτονική. ΑΕΙ και ΤΕΙ που φιλοξενούνται σε μία πόλη βοηθούν όχι μόνο στην γενικότερη ανάπτυξη της πόλης αυτής, αλλά και της ευρύτερης περιοχής που την περιστοιχίζει. Στις νησιωτικές περιοχές δεν υπάρχει η συνέχεια με την έννοια που νοείται στις ηπειρωτικές περιοχές. Το νησί είναι ένας γωγραφικός χώρος τα χαρακτηριστικά του οποίου συχνά δεν γίνοντα εύκολα κατανοητά από τον στεριανό. Το νησί είναι απομονωμένο κατά την έννοια της γεωγραφικής συνέχειας με αποτέλεσμα να αναπτύσσει δικά του πολιτιστικά, οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Αυτά τα χαρακτηριστικά παρουσιάζουν μία συνέχεια μεταξύ νησιών ακόμη και απομακρυσμένων μεταξύ τους, αντίθετα όμως παρουσιάζουν ασυνέχεια μεταξύ νησιών και γειτονικών ακόμη ηπειρωτικών περιοχών. Γιά τους παραπάνω λόγους τα νησιά έχουν αναγνωριστεί τόσο από τις Ευρωπαϊκές συνθήκες, όσο και από το Ελληνικό σύνταγμα σαν ιδιαίτερες οντότητες και υπάρχουν γιά αυτά διαφορετικές πρόνοιες απ'ότι γιά τις ηπειρωτικές περιοχές.
Τα Ιόνια νησιά αποτελούν αναμφισβήτητα μία ιστορικά τεκμηριωμένη ενότητα η οποία παρουσιάζει απόλυτη εσωτερική συνέχεια στα περισσότερα χαρακτηριστικά της και ασυνέχεια με τις γειτονικές ηπειρωτικές περιοχές. Τα Ιόνια νησιά έχουν μία ισχυρή κοινή ιστορική, πολιτιστική, κοινωνική και οικονομική ταυτότητα. Η παρουσία τριτοβάθμιων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε γειτονικές ηπειρωτικές περιοχές δεν εξασφαλίζει την διάχυση των πλεονεκτημάτων στα Ιόνια νησιά λόγω της πολύπλευρης ασυνέχειας που προαναφέρθηκε. Η συνένωση του ΑΕΙ και του ΤΕΙ των Ιόνιων νησιών με αντίστοιχα της ηπειρωτικής Ελλάδας, όπως γιά παράδειγμα με το πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, και ακόμη περισσότερο η επικράτηση του ονόματος του μεγαλύτερου πανεπιστημίου, εισάγει ή μάλλον ενισχύει μία μη εύκολα ανιχνεύσιμη, αλλά πολύ σημαντική παράμετρο, αυτή του bias, δηλαδή μίας κατά κάποιο τρόπο ασυνείδητης προδιάθεσης αναβάθμισης της πόλης έδρας και υποβάθμισης των νησιών. Δημιουργείται ή ενισχύεται, με άλλα λόγια, η έννοια του "κέντρου" και της εξαρτημένης "περιφέρειας". Η παραπάνω ψυχολογική έννοια θα διαποτίσει τόσο τους κατοίκους των Ιόνιων νησιών όσο και τον υπόλοιπο πληθυσμό της χώρας. Το αποτέλεσμα είναι, το έχουμε σε ένα βαθμό δει άλλωστε, η εστίαση της κάθε μορφής ανάπτυξης και επένδυσης στην ηπειρωτική ενδοχώρα και η σταδιακή εγκατάλειψη της νησιωτικής "περιφέρειας". Μία τέτοια πρακτική επίσης υποστηρίζει και τις τάσεις διάλυσης της ΠΙΝ με όλα όσα αυτό συνεπάγεται.
Μία άλλη πολύ σημαντική παράμετρος είναι η αναγκαιότητα της αναγνώρισης από την πολιτεία της ταυτότητας των διαφόρων διαμερισμάτων της και της εκδήλωσης σεβασμού σε αυτά. Η Ελλάδα έχει εννέα διαμερίσματα, κάθε ένα από τα οποία έχει την δική του ιστορική και πολιτιστική ταυτότητα καθώς και συνεισφορά στην δημιουργία του Ελληνικού κράτους. Τα πανεπιστήμια είναι τα κορυφαία ιδρύματα κάθε τόπου και αποτελούν την κορωνίδα του, εκφράζουν κατά κάποιο τροπο την ταυτότητά του. Είναι λογικό λοιπόν κάθε διαμέρισμα της Ελλάδας να έχει το δικό του αυτόνομο ισχυρό πανεπιστήμιο. Συγχώνευση πανεπιστημίων θα μπορούσε να αποδώσει όταν αυτή γίνει μεταξύ των υφισταμένων ανά γεωγραφικό διαμέρισμα, όχι όμως μεταξύ πανεπιστημίων διαφορετικών διαμερισμάτων. Η Ελλάδα χρειάζεται διαφορετικότητα, κάθε τόπος μπορεί να προσφέρει πολλά στην χώρα, η πολιτιστική ισοπέδωση, ή μαλλον η εξομοίωση, που συνόδευσε την γέννηση του Ελληνικού κράτους δεν έχει αποδώσει. Η Ελλάδα έχει στηριχτεί σε πολύ σαθρά θεμέλια και τώρα κάθε επίπεδο τη υπόστασής της καταρρέει. Είναι πολύ σημαντικό ο κάθε πολίτης να αποδεσμευτεί από τον παγιωμένο τρόπο σκέψης, είναι σημαντικό να εντρυφήσει στην μελέτη της δημοκρατίας και της αυτοδιάθεσης και να ξεφύγει από τα μηχανιστικά μοντέλα του παρελθόντος. Όσο και να φαίνεται παράδοξο, αυτή τη στιγμή το μέλλον της Ελλάδας δεν βρίσκεται στα λογιστικά κομπιουτεράκια, αλλά στην ορθή πολύπλευρη ανάπτυξη της παιδείας και του πολιτισμού.
Το Ελληνικό κράτος έκλεισε την Ιόνιο Ακαδημία, το πρώτο Ελληνικό πανεπιστήμιο, αμέσως μετά την ενσωμάτωση των Επτανήσων δίνοντας το στίγμα του συγκεντρωτισμού, της απορρέουσας διαφθοράς, της μικροπολιτικής και της πολιτιστικής εξομοίωσης. Είναι απόλυτα λογικό σε μία Ελλάδα που προσπαθεί να ανασυνταχθεί το Ιόνιο Πανεπιστήμιο να ενισχυθεί με τμήματα και φοιτητές και να δηλώσει την παρουσία της Ελλάδας στο γεωπολιτικά φορτισμένο Ιόνιο.
Γιάννης Βραδής
Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Purdue, ΗΠΑ
Σύμβουλος Διαχείρισης Ποιότητας
Blog>> Ionian Islands: Vision 2020 (Ιόνια Νησιά: Όραμα 2020)
http://ionianislandsvision2020.blogspot.com
